Grafische sector, creative-power

De oorsprong van kleuren - een studie naar de geschiedenis van pigmenten

10 okt 2021 —
Afdrukken
Origin of colours

Kleur heeft, al sinds de mens zo'n 40.000 jaar geleden besloot om op grotwanden dieren te tekenen met leemstof, houtskool en krijt, een bijzondere symbolische en technologische waarde. Het gebruik van bepaalde kleuren is nog altijd strategisch, ook in de kunstwereld. Denk bijvoorbeeld aan het blauw van Yves Klein of aan Vantazwart, een nieuwe technologie voor het maken van het donkerste oppervlak dat we tot dusver kennen en dat tot 99,965% van het zichtbare licht absorbeert. De rechten om Vantazwart toe te passen voor artistieke doeleinden zijn exclusief verleend aan de Brits-Indiase kunstenaar Anish Kapoor. In kunstkringen heeft dit veel stof doen opwaaien. Of ontdekkingen van nieuwe pigmenten nu toevaltreffers waren dan wel voortkwamen uit jarenlang onderzoek, ze hebben tijdens de hele geschiedenis de evolutie van de menselijke beschaving gemarkeerd.

Kleur heeft, al sinds de mens zo'n 40.000 jaar geleden besloot om op grotwanden dieren te tekenen met leemstof, houtskool en krijt, een bijzondere symbolische en technologische waarde. Het gebruik van bepaalde kleuren is nog altijd strategisch, ook in de kunstwereld. Denk bijvoorbeeld aan het blauw van Yves Klein of aan Vantazwart, een nieuwe technologie voor het maken van het donkerste oppervlak dat we tot dusver kennen en dat tot 99,965% van het zichtbare licht absorbeert. De rechten om Vantazwart toe te passen voor artistieke doeleinden zijn exclusief verleend aan de Brits-Indiase kunstenaar Anish Kapoor. In kunstkringen heeft dit veel stof doen opwaaien. Of ontdekkingen van nieuwe pigmenten nu toevaltreffers waren dan wel voortkwamen uit jarenlang onderzoek, ze hebben tijdens de hele geschiedenis de evolutie van de menselijke beschaving gemarkeerd.

Natuurlijke pigmenten: het begint met rood

Voor zover we weten, is rode oker het eerste kleurpigment dat ooit door de mens is gebruikt. Dit van nature met hematiet gekleurde leempoeder wordt nog steeds gebruikt als pigment. Het was de eerste van vele roodtinten die in de loop van de tijd wereldwijd door culturen zijn ontdekt. Zo zijn duizenden jaren lang rode pigmenten verkregen uit insecten, met name uit de grote familie van de cochenillekevers (coccoidea). Deze soorten rood worden ‘roodlakken’ genoemd. De naam is ontleend aan het gebruik van gomlak, een harsachtige substantie die wordt afgescheiden door de in India levende laccifer lacca en die wordt gebruikt als pigment. In tegenstelling tot hun Indiase neefjes, die het proces weten te overleven, zijn andere cochenille-insecten in veel delen van de wereld fijngemalen om rode pigmenten te verkrijgen. In Zuid-Amerika is op deze manier het karmijnrood ontstaan en in Europa werd tot de zeventiende eeuw het populaire karmijnlak gemaakt. Deze natuurlijke pigmenten worden vandaag de dag nog steeds gebruikt en zijn zo veilig dat we ze in voeding kunnen aantreffen onder de aanduiding ‘E120’. Een andere natuurlijke bron van pigmenten zijn planten. Een voorbeeld daarvan is de kleur indigo, die voor het eerst in Peru werd aangetroffen in voorwerpen uit 6000 v. Chr. Paradoxaal genoeg hebben de meeste ‘natuurlijke’ pigmenten echter een lange geschiedenis van giftigheid.

 

TOC-red

V.l.n.r.: Cinnaber, Keaykolour Pepper, Welkomstpakket voor nieuwe leden van TDC, door Firebelly Design (USA) op Keaykolour Chili.

Een van de bekendste, vermiljoen, werd verkregen uit cinnaber, een mineraal dat gewonnen wordt uit kwik. In China, Spanje en Turkije werd al vermiljoen gebruikt in 5000 v. Chr., later werd het ook gebruikt door de Olmeekse, Maya- en Romeinse beschavingen. Een ander pigment van minerale oorsprong, menie, werd in het oude Griekenland en later ook door de Romeinen gebruikt. Met dit rode pigment, dat ontstaat door stukjes loodwit te verbranden, werden in de Middeleeuwen boeken verfraaid, en het heeft zijn naam gegeven aan de miniatuurschilderkunst. Het behoeft geen betoog dat pigmenten verkregen uit lood en kwik giftig zijn. Nog een voorbeeld is orpiment, een uit arsenicum gewonnen pigment dat in het oude Egypte werd gebruikt als alternatief voor rode oker.

De geschiedenis van kleur daagt ons uit om ons idee van wat natuurlijk is en wat niet, bij te stellen. Het is interessant om te zien dat gedurende duizenden jaren, soms op de wonderlijkste manieren, is geëxperimenteerd met kleur. De Britse schilder William Turner maakte gebruik van een op water gebaseerde verf genaamd Indisch geel, dat werd gemaakt van de urine van koeien die gevoederd werden met mango's. Fascinerend is ook dat sommige kleuren, omdat ze moeilijk te maken waren, al snel een middel tot machtsvertoon werden. We denken daarbij meteen aan de kleur ultramarijn, die wordt gemaakt door het vermalen van lapis lazuli en werd gebruikt in schilderijen die tijdens de Renaissance in opdracht werden gemaakt om rijkdom te laten zien. Een ander voorbeeld is Tyrisch paars, een kleur die door de Griekse en Romeinse adel werd gebruikt omdat ze zo zeldzaam was; de kleur werd handmatig gewonnen uit slakdolven, waarbij tienduizend slakdolven iets meer dan één gram pure kleurstof opleverden.

 

 

TOC-blue

V.l.n.r. : Lapis Lazuli, Pop'Set Blue Violet, Merkidentiteit, door Under op Curious Matter Adiron Blue.

Synthetische pigmenten: de chemische revolutie

In tegenstelling tot wat je misschien denkt, zijn synthetische pigmenten geen moderne uitvinding. Egyptisch blauw werd al in 3250 v. Chr. gemaakt, op basis van een formule die inmiddels is verdwenen. De Chinezen passen al duizenden jaren oxidatie toe voor het creëren van kleuren in porselein. Toen verffabrikant Diesbach rond 1706 Pruisisch blauw begon te maken, raakte de productie van synthetische pigmenten in een stroomversnelling.

 

 

TOC-green

V.l.n.r.: Arsenicum, Keaykolour Matcha Tea, Keaykolour paper shade combinatie op Matcha Tea and Pastel Pink.

Onderzoek leidde soms tot een toevalstreffer. Dit was bijvoorbeeld het geval bij Scheelesgroen, een pigment dat gemengd wordt met arsenicum en dat in de negentiende eeuw op grote schaal werd gebruikt. Het verhaal gaat dat Napoleon Bonaparte, wiens huis in ballingschap was bekleed met behang in deze giftige kleur, erdoor zou zijn vergiftigd. Parijsgroen, bestaande uit koper en arsenicum, zou ook de oorzaak zijn geweest van diabetes bij Cézanne en blindheid bij Monet. Maar synthetische kleuren zijn vaak geschikte vervangers gebleken van 'natuurlijke' kleuren. Een voorbeeld daarvan is inktzwart. Toen er nog geen zinkoxide was ontwikkeld, maakten kunstenaars meestal gebuik van loodwit. Dankzij de soms minder giftige en altijd minder dure synthetische pigmenten kregen kunstenaars de mogelijkheid om te experimenteren. Op die manier kwam in de jaren twintig van de negentiende eeuw het chroomgeel tot stand, en in 1828 het Frans ultramarijn van Jean-Baptiste Guimet. Deze nieuwe kleur, die overeenkwam met het op lapis lazuli gebaseerde ultramarijne pigment, was beter verkrijgbaar en gemakkelijker te gebruiken.

Hoe dan ook, de échte revolutie van de chemische kleuren kwam pas later met alizarine. Dit is de eerste kleur die volledig synthetisch tot stand kwam. Alzarine werd oorspronkelijk gewonnen uit de meekrapplant, maar twee negentiende-eeuwse scheikundigen, Carl Graebe en Carl Liebermann, ontdekten een methode voor het reproduceren van het molecuul dat verantwoordelijk was voor de kleur. De twee scheikundigen waren werkzaam bij een, op dat moment nog klein, Duits bedrijf: Bayer. Hun ontdekking bereidde de weg voor het grote assortiment kleuren dat we inmiddels allemaal kennen.

 

 

TOC-color-lab.jpg

V.l.n.r.: Kleurenlaboratorium, Arjowiggins'Keaykolour assortiment met 48 tinten en 10 kleurfamilies, hart in Pop'Set Ultra Red @universidadedopapel.

Naarmate de nieuwe trend van natuurlijke pigmenten zich verder heeft ontwikkeld, daagt de geschiedenis van pigmenten ons op een bepaalde manier uit om ons idee over natuurlijkheid bij te stellen. Vooral als we bedenken dat scheikunde en wetenschap veelvuldig oplossingen hebben aangedragen die werkbaarder en veiliger zijn, dan wat de mens in de natuur aantrof. Het is belangrijk dit te overdenken en het beste van twee werelden te laten vertegenwoordigen door pigmenten.